Poszukiwanie tekstu zaginionego dramatu Persy Zwierżontkowskaja od lat stanowi wyzwanie dla witkacologii. Nasz projekt „Witkacy wspomagany AI” realizowany z Programu KPO Kultura 2024 wychodzi tej potrzebie naprzeciw. Podjęliśmy próbę interaktywnego wygenerowania, hipotetycznej – jednej z wielu możliwych, wersji dramatu, scena po scenie, na podstawie zachowanych informacji historycznych. W łódzkiej prasie po premierze sztuki w 1927 r. ukazało się kilkanaście recenzji i artykułów, przedwojenni recenzenci mieli zwyczaj streszczania sztuk. Te wszystkie informacje zebrał Janusz Degler w Nocie do Persy… w III tomie Dramatów w Dziełach zebranych (s. 812–815).
Streszczenie Aktu I (na podstawie Janusza Deglera Noty do Persy…)
Persy i Kwintofron po wybuchu rewolucji wyemigrowali do Holandii. Akt pierwszy przedstawia groteskowy salon Persy – miejsce zgromadzeń rosyjskich emigrantów. Tutaj właśnie „następuje moment decydujący, wytwarzający punkt węzłowy, na którym zetkną się pociągi naładowane przeznaczeniem”. Kwintofron Wieczorowicz aranżuje spotkanie z trzema kupcami holenderskimi (Dawidem Pourchavenem, Henrikiem von Ochlapke i Janem de Swistersem), z którymi zawiązuje spółkę w celu zdobycia prawa do eksploatacji złota na polinezyjskiej wyspie Malaicie. Złoto odkrył tam przed paru laty ojciec Persy, kapitan armii carskiej. Nie powrócił jednak z wyprawy (stał się podobno ofiarą ludożerczych Djaków), a jego plany znalazły się w rękach władcy wyspy, radży Gununga Tengera. Ten również marzy o wydobyciu złota, ale nie ma odpowiednich środków, eksploatacja bowiem „wymaga niesłychanych urządzeń technicznych”. Książę zresztą musiałby uzyskać koncesję od rządu holenderskiego – tę zaś bez trudu mogą otrzymać jedynie kupcy holenderscy. „Należy więc z najsprzeczniejszych elementów stworzyć konsorcjum, niesamowitą spółkę: Persy – Kwintofron, radża i Holendrzy. Każda ze stron a priori myśli o pozbyciu się wspólników i zawładnięciu Malaitą. Cel: złoto i władza. Dla radży to środki tylko prowadzące do wyzwolenia ras kolorowych. Przynętą dla radży – Persy. Holendrzy, jak i całe jej męskie otoczenie, kochają się w niej”.
Rekonstrukcja tekstu sztuki Persy Zwierżontkowskaja
Witkacy + Claude Sonnet 3.5 + Marek Średniawa
AKT I, SCENA I – Salon Persy
PERSY (wydmuchując dym w kształcie mapy Polinezji)
Ach, jakże nudno jest być symbolem pierwiastka żeńskości! Czasami mam wrażenie, że moja dusza jest jak tulipan zasadzony w zmrożonej ziemi syberyjskiej!
Wchodzi KWINTOFRON WIECZOROWICZ, potykając się o własny cień. Jego twarz jest blada od kokainy, a w oczach tli się obłęd finansisty.
KWINTOFRON (wąchając kokainę z tabakierki wykonanej z kawałka rewolucji)
Persy! Nareszcie znalazłem sposób na przekształcenie twojej metafizycznej żeńskości w złoto! (pokazuje jej kontrakt napisany atramentem z krwi bankierów)
PERSY
Znowu twoje szalone plany? Ostatnio chciałeś przemienić moje westchnienia w akcje na giełdzie!
Przez okno wlatują trzej KUPCY HOLENDERSCY, każdy w identycznym garniturze, ale w różnych stadiach rozkładu
JAN DE SWISTERS (poważnie)
Wir komen hier für das Gold und die metaphysische Spekulationen!
DAWID PURCHAVEN (jeszcze poważniej)
En voor de liefde! (patrzy znacząco na Persy)
HENRIK VON OCHLAPKE (najpoważniej)
Und für die absolute Wahrheit der kapitalistischen Mystik!
Nagle drzwi otwierają się z hukiem i wchodzi JAGUARY SMOCZKOUSTY w szacie utkanej z ludzkich złudzeń
JAGUARY SMOCZKOUSTY
Zaprawdę powiadam wam, nadchodzi czas, gdy indywidualność stanie się tak zbędna jak druga głowa u węża! (medytuje, lewitując)
KWINTOFRON (do Persy)
Widzisz? Nawet asceci przychodzą do ciebie! Jesteś jak magnes przyciągający wszystkie sprzeczności wszechświata!
Z samowaru wyłania się CHAN UJBAZG UTAMOR, ociekający herbatą i ideologią
CHAN UJBAZG
Precz z indywidualnością! Niech żyje kolektywne nieistnienie!
W tym momencie przez ścianę przejeżdża riksza ciągnięta przez RADŻĘ GUNUNGA TENGERA
RADŻA (z godnością)
A ja wam powiadam – tylko poprzez absolutną indywidualność możemy osiągnąć prawdziwą nicość!
PERSY (zrywając się z szezlonga)
Ach! Czuję, jak moja żeńskość zaczyna wibrować w częstotliwości złota!
KWINTOFRON (do kupców)
Panowie, oto nasza szansa! Połączymy kapitał z metafizyką, a Malaitę zamienimy w kopalnię absurdu!
Wszyscy zastygają w pozach wyrażających skrajne napięcie metafizyczne. Z żyrandola sypią się iskry przeznaczenia.
JAGUARY SMOCZKOUSTY (proroczo)
I tak oto w salonie Persy spotkały się wszystkie sprzeczności świata: Wschód z Zachodem, materializm z duchowością, indywidualność z kolektywem… (do publiczności) Czy ktoś z państwa nie widzi w tym wszystkim głębszego sensu?
WSZYSCY (chórem, w różnych językach)
ZŁOTO! ABSOLUT! NIRWANA! DYWIDENDA!
Kurtyna opada, ale natychmiast się rozpływa w powietrzu, bo przecież kurtyny też są tylko złudzeniem.
KONIEC SCENY I
