Bibliografia Stanisława Ignacego Witkiewicza, t. I (1885–1989),
oprac. J. Degler i T. Pawlak; t. II (1990–2019), oprac. P. Pawlak,
PIW, Warszawa 2020, ss. 896 + 1072.
Po uszy zabrnąć w […] bibliografie, […] zapuścić się w przypisów petit.
J. Tuwim, Kwiaty polskie
Niewielu polskich wydawców decyduje się obecnie na wydanie osobowych monografii bibliograficznych. W XXI w. najważniejsze z nich to opublikowane w 2009r.: dwutomowa Twórczość Zbigniewa Herberta pod redakcją Pawła Kądzieli oraz Bibliografia druków zwartych Czesława Miłosza w opracowaniu Agnieszki Kosińskiej, a z najnowszych – kolejny tom „Nowego Korbuta” – Stanisław Wyspiański z 2018 r. Wiesławy Albrecht-Szymanowskiej oraz współpracujących z nią Izabeli Teresińskiej i Sylwii Drozdowskiej.
Tym większym wydarzeniem na polskim rynku wydawniczym jest Bibliografia Stanisława Ignacego Witkiewicza opublikowana przez Państwowy Instytut Wydawniczy w grudniu 2020 r. 25. tom Dzieł zebranych Witkacego, redagowanych przez zespół kierowany przez Janusza Deglera, wieńczy krytyczną edycję dzieł artysty zainicjowaną przed 30 laty przez Annę Micińską. Dwa okazałe woluminy: pierwszy – (za lata 1885–1989) opracowali Janusz Degler i Tomasz Pawlak (opracował lata 1940–1979), drugi (za lata 1990–2019) – Przemysław Pawlak. Stworzyli bibliografię nieporównywalną z żadną inną, spełniającą rolę monografii naukowej.
Książki w stylowej, twardej, czarnej oprawie z wytłoczonym autografem Witkacego, w efektownych obwolutach projektu Andrzeja Heidricha, wydano – zgodnie z konwencją edycji – bardzo starannie, ozdabiając na frontispisie autoportretami artysty, tym razem z 1938 i 1939 r. Tomy wydrukowano dużą czcionką, choć zdaniem tradycjonalistów przy bardziej zróżnicowanej wielkości czcionek tekst zyskałby na przejrzystości i czytelności, tym bardziej takiego zróżnicowania wymaga bibliografia.
Dzieło o zakresie międzynarodowym zadziwia rozmachem i objętością, licząc ogółem niemal 2000 stron. Słowa uznania należą się edytorom za prostą i logiczną kompozycję całości. Materiał obu tomów rozmieszczono w sześciu, wewnętrznie rozbudowanych, działach głównych: I. Literatura – Estetyka – Filozofia, II. Korespondencja, III. Teatr, IV. Biografia, V. Witkacy na świecie, VI. Kult. W ramach działów opisy ponumerowano i zestawiono w układzie chronologicznym, a w obrębie każdego roku w porządku alfabetycznym, rzadziej chronologicznym,
W tomie za lata 1885–1989 najobszerniejszy jest dział pierwszy, zawierający tytuły wszystkich utworów piśmienniczych Stanisława Ignacego Witkiewicza, informacje o losach rękopisów, edycjach i przedrukach, miejscach przechowywania oraz opracowania jego twórczości. Dalej podano bogatą korespondencję artysty wraz z jej edycjami i opracowaniami. Inscenizacjom teatralnym, radiowym i telewizyjnym dramatów Witkacego, ich recenzjom i opracowaniom poświęcony jest dział trzeci. Świadectwa, wspomnienia i opracowania biograficzne dokumentuje dział czwarty. Kolejna część poświęcona jest obecności Witkacego na świecie i rejestruje ponad 170 przekładów jego dzieł na 30 języków oraz kilkaset spektakli i słuchowisk, począwszy od australijskiego z 1963 roku. Dział szósty – Kult – obrazuje polską recepcję artysty,zestawiając sesje naukowe, wystawy, audycje i filmy fabularne i dokumentalne, festiwale, a także witkacowskie inspiracje w twórczości wielu pisarzy.
Orientację czytelników w masie nazwisk, tytułów, dat i numerów ułatwia wykaz używanych skrótów, indeks utworów Witkiewicza przygotowany przez Marię Kaniewską oraz obszerny indeks nazwisk w opracowaniu Hanny Wachnowskiej. Cennym dopełnieniem pierwszego, liczącego 896 stron, tomu jest obszerny esej Janusza Deglera na temat recepcji twórczości Witkacego na świecie w latach 1945–1989.
Tworząc kompendium dokumentujące lata badań witkacologicznych, autorzy starali się w pełni wykorzystać dostępne materiały i źródła. Opierali się m.in. na Polskiej Bibliografii Literackiej oraz portalu witkacologia.eu, redagowanym od 2012 r. przez Wojciecha Sztabę i systematycznie uzupełnianym przez wielu badaczy.
Podstawą źródłową rejestracji ponad 3600 pozycji były też ważniejsze prace bibliograficzne z lat 1957–1989 ujęte w tekście głównym, o których wykorzystaniu w lapidarnym wstępie jednak nie wspomniano.
Pierwszą z nich opublikował w 1957 r. Piotr Grzegorczyk, później adnotowany Przegląd publikacji zamieścił Lech Sokół w witkacowskim numerze „Pamiętnika Teatralnego” z 1969 r., uzupełniając go wraz z Januszem Deglerem w latach 1971 i 1985, Jan Błoński sporządził bibliografię w Wyborze dramatów z 1974 r. W 1985 r. Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Zamościu wydała bibliografię opracowaną przez Lucynę Bernacką. Brak natomiast w tekście tomu odnotowanej w Wykazie polskich bibliografii nie opublikowanych… z 1997 r. bibliografii autorstwa Antoniego Gąsiora, liczącej ok. 6 tys. pozycji.
Piwowska monografia, selektywnie adnotowana, kryje bogactwo faktów, ustaleń i powiązań, m.in. pomieszczonych w różnego typu adnotacjach w każdym z działów. Zainteresują one humanistów różnych specjalności: i tak zestawienia opisów w dziale pierwszym pozwolą socjologom literatury prześledzić choćby dynamikę recepcji utworów Witkacego w różnych okresach, w tym na przykład tylko 32 opracowania dotyczące jego tekstów w latach 1939–1956 i rosnące zainteresowanie artystą w kolejnych latach. Nie brak też rejestru polemik wokół Witkacego – zarówno tych, które wybuchły jeszcze za życia pisarza, jak też sporów toczonych już po jego śmierci, np. w związku z jego państwowym pogrzebem na Pęksowym Brzyzku. Wśród materiałów biograficznych mamy takie rarytasy, jak cytowane dwa świadectwa chrztu Witkacego, czy publikowane przez Krzysztofa Dubińskiego opinie władz wojskowych z lat jego służby w armii carskiej, czy np. taką ocenę słuchacza Centralnej Szkoły Instrukcyjnej z 1920 r.: „Bardzo sumienny, pracowity i gorliwy oficer, brak energii utrudnia mu pracę, zanadto wielka wrażliwość i przesadna subtelność czyni go nieśmiałym i niezdecydowanym”. Z wielu inspiracji Tomasz Pawlak odnotowuje w 1961 r. wiersz Tadeusza Różewicza Ślepa kiszka, a w 1963 r. dramat Hrabina Sowa Bosonoga-Cejlońska, czyli mumia w badewannie – pastisz dramatu Witkiewicza autorstwa Stanisława Grochowiaka.
Bibliografię Witkacego wyróżnia odmienność tworzących ją woluminów. Wynika ona przede wszystkim z ram czasowych monografii – 135 lat, od narodzin artysty pod koniec XIX w. do 2019 r. Każdy z tomów jest swoistym lustrem epoki, stąd tom drugi, mimo że obejmuje nie 105, lecz 30 ostatnich lat, jest obszerniejszy (1069 stron), co wiąże się z powstaniem Internetu i równoczesnym dynamicznym rozwojem badań witkacologicznych. Redaktor tomu, Przemysław Pawlak, przez kilka lat kompletując bibliografię pisarstwa i teatru Witkacego, a także po raz pierwszy od 1990 r., estetykę i plastykę, w tym fotografie artysty, sięgał do niezliczonych kompendiów i źródeł, m.in. do wydawnictw niszowych, rzadko wspominanych lub nieznanych. Stąd w jego opracowaniu, liczącym niemal 3900 opisów, w każdym z działów znalazło się wiele zaskakujących pozycji, np. wśród opracowań tekstów Witkacego mamy artykuł Jana Strausa z bibliofilskiego czasopisma „Akapit” z 2013 r. ze wspomnieniem o Józefie Arszeniku i zaginionej korespondencji na temat domowej hodowli kaktusa Pejotl w doniczce; artykuł Ewy Szkudlarek Zmienne i stałe obrazy pustyni w dramatach Witkacego ze „Studiów Kaliskich” z 2013 r., analizę Doroty Heck Witkacy w perspektywie postkolonialnej na łamach wrocławskiego periodyku „Góry, Literatura, Kultura” z 2016 r. czy tekst Anety Todevskiej Fallocentryczne stereotypy Stanisława Ignacego Witkiewicza w macedońskim przekładzie powieści „Pożegnanie jesieni” opublikowany w piśmie akademickim Uniwersytetu Śląskiego „Przekłady Literatur Słowiańskich” z 2013 r. Interesującym przedmiotem analiz badawczych może stać się szeroki zestaw tematów niepublikowanych prac licencjackich i magisterskich z różnych uczelni.
W omawianym tomie najobszerniejszy, bo liczący niemal 250 stron jest dział ostatni – Kult. Pod tym pojemnym hasłem obok materiałów z konferencji, festiwali, konkursów, rocznicowych happeningów i wystaw Przemysław Pawlak na podstawie wszechstronnej kwerendy w instytucjach i stowarzyszeniach uwzględnił pozycje niespotykane chyba dotychczas w bibliografiach, a więc: pomniki, popiersia, miejsca pamięci m.in. w Orońsku, Katowicach czy Kielcach, a także niemal 30 szkół, instytucji i inicjatyw im. Stanisława Ignacego Witkiewicza / Witkacego, około 40 ulic jego imienia w Polsce, 57 portali internetowych, 58 instytucji posiadających prace plastyczne lub rękopisy Witkacego, wskazał też przykłady suwenirów i akcesoriów reklamowych. W jednym z 9 poddziałów zarejestrował na podstawie bazy danych Pawła Podniesińskiego najciekawsze, najrzadsze i najdroższe witkacjana aukcyjne. Wśród inspiracji z 1996 r. cytuje poświęcony Witkiewiczowi fragment Traktatu moralnego Czesława Miłosza, wskazuje Witkacego jako pierwowzór bohaterów powieści Stanisława Lema i sztuki Pieszo Sławomira Mrożka, dostrzega, że język Szewców Witkacego inspirował Jacka Dukaja w powieści Lód (2007), odkrywa tropy Witkacego w powieści MorfinaSzczepana Twardocha (2012), wymienia powieść Bronisława Wildsteina Dom wybranychinspirowaną Pożegnaniem jesieni. Z tekstów kultury zwraca uwagę choćby opublikowany w 2009 r., w „Organie prasowym CRK”, tekst Jakuba Gryzowskiego i Jakuba Zasady o koncepcji filmu chodzonego przez pryzmat teorii Czystej Formy,formułowanej przez grupę Hafciarka Film czy kompozycja Wojciecha Waglewskiego do słów Witkacego Pusz się z albumu zespołu Voo Voo z 1998 r.
Podkreślana tu rozległość i nieograniczoność materiałów wiążących się z życiem i dziełem Witkacego sprawiła, że redaktorom monografii nie udało się uniknąć pewnych odstępstw od zasad opracowania bibliografii, m.in. zastąpienia w opisach imion autorów inicjałami, by nie przekroczyć określonej objętości tomów. Indeks nazwisk pozwalajednak na ich identyfikację.
Warto wczytać się też w notę wydawniczą drugiego tomu, w której Przemysław Pawlak zawarł osobiste refleksje związane z opracowywaniem tekstu, sygnalizując problemy, z którymi mierzyć się musiał on i każdy bibliograf, literaturoznawca czy teatrolog w trakcie opracowywania publikacji bibliograficznych. Chodzi m.in. o brak dostępu do tekstów zapisanych na nośnikach starszych generacji oraz niefrasobliwość administratorów stron internetowych niedbających o zapewnienie zdalnego dostępu do publikacji interesujących badaczy z dziedzin popularyzacji kultury.
Tom drugi zaopatrzony został w wykaz skrótów nazw uczelni, bibliotek i wydawców, niezbędne indeksy: utworów Witkacego oraz nazwisk z ponad 8000 pozycji, opracowane przez Marię Kaniewską. Warto też podkreślić wieloetapową korektę całej bibliografii przeprowadzoną przez Dobrosławę Pańkowską. Opiekę redaktorską nad wszystkimi tomami Dzieł zebranych Witkacego sprawowała Krystyna Kurmanowa.
Bibliografia Stanisława Ignacego Witkiewicza, artysty totalnego, rozpoznawalnego niemal na całym świecie, jest ukoronowaniem Dzieł zebranychgodnym swego patrona.
Jej wartość i nowatorstwo dostrzegła Sekcja Krytyków Polskiego Ośrodka International Theatre Institute (ITI), uznając dzieło za Teatralną Książkę Roku 2020, z kolei członkowie Polskiego Towarzystwa Badań Teatralnych nominowali Bibliografię do Nagrody PTBT za najlepszą publikację książkową z zakresu wiedzy o dramacie, teatrze, widowiskach i innych sztukach performatywnych wydaną w 2020 r.