Julije Benešić
Wizyta Pani Ireny Solskiej
Tłumaczyła z chorwackiego Małgorzata Vražić
Konsultacja językowa Jolanta Sychowska Kavedžija
Nora to młoda kobieta, która nigdy nie jest naprawdę wesoła, ponieważ męczy ją skrywana tajemnica; śmieje się, żeby sprawić radość dzieciom i mężowi. Jest męczennicą, mimo że nie jest tego świadoma, jest ofiarą męża, który postrzega ją jedynie jako zabawkę, skowronka. Wszyscy są w niej zakochani, ale nikt jej nie kocha. „Wy kochacie się we mnie, ale mnie nie kochacie” – jak sama mówi. Kiedy mąż powie swoje „fuj!” i potem wielkodusznie jej wybacza (tu p. Anić był dobry!), to wtedy rodzi się w niej nowa kobieta, a raczej nie nowa, ale prawdziwa, prawdziwa kobieta, która do teraz była ukryta, zatajona, która podjęła pierwszą decyzję w swoim życiu: odejść. Ta zdeterminowana kobieta, odchodząc, nie płacze, a męża słucha z kamiennym spokojem; po prostu zgadza się na wszystko. Odeszła bez pocałunku, konwencjonalnie wyciągnęła rękę, przy wyjściu popatrzyła na pokój dziecinny i odeszła bez teatralnych i tragicznych gestów.
Nora p. Solskiej jest nowa, inna od wszystkich dotychczasowych. Przede wszystkim jednak w każdym ruchu jest prosta i wyrafinowana. Odchodząc, nie płacze, męża słucha z kamiennym spokojem, po prostu zakłada rękę na rękę, kieruje spojrzenie swoich ogromnych, pięknych oczu na męża i słucha. Nie macha z rozpaczy rękoma, nie odchodzi z trudem, ponieważ nikt jej do tego nie zmusza – znika jak cień.
Nora p. Solskiej daje sztuce nowe życie i spaja w nową całość. Pani Kernicova według niemieckiej maniery stworzyła w zeszłym roku dwie Nory: jedną wesołą, drugą zrozpaczoną. W przypadku takiej dwoistej kreacji postaci nie dziwi, że człowiek na końcu ma nadzieję, iż ona może jednak zostanie, ponieważ zmieniła się już raz, to może zmienić się ponownie. Ibsen też kiedyś posłuchał się niemieckiej szkoły, chociaż z ciężkim sercem, dodając wersję ze szczęśliwym zakończeniem. Jakże to rozwiązanie u Solskiej jest niemożliwe, absurdalne! Ona jest integralną, żywą osobą od początku do końca, a nie uosobieniem jakiegoś problemu. Solska jest wielka w rozumieniu roli, a genialna w ruchach, które początkowo wydają się niezauważalne. Jakże ona siedzi przy piecu, pochyla się nad fortepianem, otula się chustą, a w końcu wychodzi, ledwie oglądając się na dziecinny pokój. Taka Nora jest prawdziwa, zrozumiała, a nie chorobliwa i histeryczna, jaką to do tej pory widywaliśmy.
I p. Borštnik wiedział, jak z nią grać. Mrok przy piecu zadziałał niezwykle: w grze Borštnika i Solskiej była poezja, a mówili tak, jak cichnie muzyka.
Później po raz pierwszy widzieliśmy Śmierć Ofelii Wyspiańskiego po polsku. Scenę umierania, szaleństwa i skoku do rzeki. Przechodzi po scenie, śpiewając i kłaniając się księciu – Hamletowi: „Kochanku – Mości książę!”. Wybucha śmiechem, nagle staje, rozgląda się ze strachem i modli się o przebaczenie. Naraz rozrzuca kwiaty, które trzymała w ręce i śpiewa polską piosenkę wedle własnej kompozycji. Nachyla się nad rzeką i każdą falę pyta smutnym głosem, który naśladuje szum strumyka: Umrę, nie umrę, umrę, nie umrę... Śpiewa i znika! Kiedy się nachyliła nad starym pniem i wstała, wyglądała niczym nimfa wodna, wychodząca z wody. Biała jak księżyc, lekka i gibka niczym pióro w powietrzu, „powiewna”, jak mówią Polacy.
A potem widzieliśmy bladą, młodą dziewicę Lillę. To dziewczyna, która bez przerwy płacze. Jej płacz to wiersz, a nie szloch, jej głos to roszczenie, a nie prośba. Ponownie, tak, jak w przypadku Ofelii, jest lżejsza od oddechu, miększa od pajęczyny:
Za mną jest każdy kwiat i każdy gołąb,
Co biały jak ja, swą mnie siostrą mniema;
I ten jest za mną, co nad gołębiami
W nieba błękicie jeszcze wyżej lata;
A gdy mnie nazbyt przyciśnie nieszczęście,
Gotów odebrać gołębiowi skrzydła
I mnie dać skrzydła, bym od ludzi poszła.
Odeszła, chcąc ocalić ojca. Za inspirację dla stworzenia postaci tej dziewicy, podobnej dziwnemu kwiatu, posłużył Słowackiemu jeden napis w Villeneuve w Szwajcarii. To napis nagrobny z XVI w., mówiący rzekomo o rzymskiej kapłance Julii Alpinuli, która jest tam pochowana.
Exorare patris necem non potui.
Male mori in fatis illi erat.
Vixi annos XXIII.
Chciała ocalić ojca, ale nie mogła, ponieważ była mu przeznaczona śmierć. Umarła w wieku 23 lat. Tę dziewicę przeniósł Słowacki do Polski. Mówił sam:
Chciałem kwiat łączny przenieść do Polski: niosłem go ze świętym uczuciem, aby nie strącić zeń rosy, listka nie ułamać. Ta mara srebrnej białości, która na dziwnej zieleni łąk szwajcarskich, na odłamie skały stawała przede mną, teraz zmartwychwstawszy nad Gopłem, opowiedziała swego poświęcenia się historię; cicha, czysta, biała i spokojna, ale głęboko w serce nawet przez ojca własnego raniona.
Solska, jak tylko podniosła się kurtyna, powiedziała: „O”! Ten okrzyk zawierał w sobie całą tragedię Lilli Wenedy. Obróciła się wokół siebie, owinęła się białą sukienką haftowaną w złote gwiazdy:
„O! Siostro moja, jak ty zadumana!”. A siostra, Roza Weneda gotuje kości, wyrzuca je i przepowiada przyszłość. Nie pozwala harfiarzom rozpaczać, a w szale straszliwej zemsty depcze ludzkie serca... Ajschylosowa Eumenida, która krzyczy: „Zwycięstwo! Sto ludzkich serc za zwycięstwo!”.
Gromada ludzi, złote harfy, hełmy, tarcze i miecze, okrzyki wojenne, oklaski, płacz, a nad tym wszystkim gołębica – Lilla. Martwa w skrzyni zamiast harfy, jak z wosku.
„Jakiż mi zakład z córki niekochanej?” – pyta Gwinona, krwiożercza kobieta z Islandii, chcąca utwierdzić Lillę w przekonaniu, że ojciec jej nie kocha. Lilla klęcząc, skuliła się, stając się małą i okrągłą, tworząc linię, która się miękko zakręca od głowy ku lędźwiom i od kolan z powrotem do stóp. Przebiega po scenie jak promień światła. Nie słychać jej kroków. Płynie. A piękna jest, kiedy klaszcze z radości, że wreszcie uratowała ojca. Nigdzie ani jednego krzyku, który rozdziera uszy, ani jednej łzy, która rozrzewnia pospólstwo. Wielkiej sztuce nie trzeba ordynarnych efektów, ani łechtania najprymitywniejszych uczuć. Derwid, starzec o wspaniałej sylwetce Fijana, z zawsze podniesioną głową dotyka włosów niczym strun harfy i płacze, łzawi jak ścięte drzewo, upada i wzdycha. Jest w nim jakiś grecki rys. Słowacki mówi, że jego dramat jest na wpół Eurypidesowski. Na to wskazują partie chóru.
Tak, a włosy Solskiej! Niczym dojrzały złotoczerwony jęczmień, niczym świetlista miedź i obmywa nimi krwawe łzy ojca, deklamując wspaniałe wiersze Słowackiego, jakby nigdy nie miała już zmyć ojcowskiej krwi z koszuli włosów.
Słowacki został przedstawiony dostojnie. Irena Solska przyjechała, żeby nam pokazać, jak się gra czułość, miłość, dumę i wdzięczność. Lilla Weneda została nam pokazana w formie, w jakiej się ją wystawia w Krakowie na scenie Teatru im. Juliusza Słowackiego. Dwudzielna scena odtworzona na podstawie krakowskich fotografii. Reżyseria p. Raicia była obrazowa i niesłychanie gustowna. Na przykład czwarty akt to żywy obraz, kiedy wchodzi Lilla Weneda z kwiatami na głowie, Lech, Gwinona czekają z lewej, a Gryf z prawej strony. Piękne są w scenach z dwunastoma kamieniami zielone drzwi, które się dyskretnie zamykają, kiedy wchodzi Lilla. Wiele w tym wszystkim smaku, co pasuje do p. Solskiej, która jest uosobieniem czystej poezji. Ona nie jest aktorką, ona jest sztuką w czystej postaci!
Wszyscy zagrali dobrze. Przeszkadza rola Ślaza, ale p. Freudenreich, szczególnie drugiego wieczora wiedział, jak ją złagodzić, aby nie zaburzała całości. P. Vavra jako Roza Weneda trzymała się pierwotnej inspiracji w całej sztuce: była przerażająca, tak jak chciał autor, żeby łamała serca. Była może zbyt jaskrawym przeciwieństwem siostry Lilli, która tylko kocha. Roza mogłaby być bardziej odpychająca i groźna niż nienawistna i niszczycielska. Roza p. Vavry jest ciężką rolą, utrzymaną w jednym tonie przez cały dramat, z tego powodu, że nie daje szansy ani na różnorodne gesty, ani modulacje głosu. Gwinona, germańska krwawa kobieta z Islandii, zagrana została w klasycznym szekspirowskim stylu, głosem pełnym grozy, z uczuciem nienawiści walczącej z miłością serc „dziesięciu matek”. Pani Strozzi jest jak krwawe widmo, przechodzące po scenie i wypłakujące krew oraz wściekłość. Taka sama jest i w Elektrze.
Wspaniale grał Lecha p. Papić, zrozumiawszy rolę bohaterskiego króla, który znajduje się w domu „molierowskiej słabości”; p. Rašković i p. Barbarić jako dwugłowi wodzowie, p. Oberski jako posłaniec, p. Sotošek pierwszy harfiarz i pozostali aktorzy starali się swoją grą dodać splendoru sztuce i dorównać klasycznemu pięknu gry p. Solskiej.
Płynęła po scenie, w natchnieniu, niczym Sarah Bernhardt, czuła i urocza, miła i piękna jak „marcowe śniegi, jak białe konwalie nad wodą albo jak ten kwiat, który kiełkuje na śniegu i nie widzi przed śmiercią ziemi”.
Opuściła nasze miasto po drugim przedstawieniu. Wraca do Krakowa, gdzie pojutrze będzie grała Norę. Jesienią jedzie do Ameryki, aby pójść w ślady sławnej Heleny Modrzejewskiej. Będzie grała na polskich scenach w Stanach Zjednoczonych, najwięcej w Chicago, a potem po dwóch latach, gdy się nauczy języka angielskiego, będzie grała też po angielsku. Przed wyjazdem zaklinała się, że jeszcze odwiedzi Zagrzeb, który bardzo jej się podobał.
